«Προαναγγελία θύελλας» της Κρίστιν Σβάβα Τομασντότιρ (Εκδόσεις Βακχικόν, 2022, μτφρ Μαρία Πανοπούλου) – κριτική βιβλίου

Τολμηρή, αφοπλιστική, θυελλώδης ποίηση 

Της Χρυσάνθης Ιακώβου / Αναδημοσίευση απο το περιοδικό Fractal

Η ποιητική φωνή της Κρίστιν Σβάβα Τομασντότιρ καταφτάνει από τη μακρινή Ισλανδία δυνατή, τολμηρή –μάλλον προκλητική– και το σίγουρο είναι ότι έχει πολλά να πει. Ο λόγος της κουβαλά μια επαναστατικότητα, μια ορμή, όχι όμως με την έννοια της αντίδρασης, αλλά της αμφισβήτησης, που συνδυάζεται με μια μεστή ωριμότητα: η ποιήτρια παρουσιάζει τις σκέψεις της ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα ιδεών στο οποίο έχει αμετάκλητα κατασταλάξει.

Η ποίηση «αμφισβήτησης» της Τομασντότιρ κινείται γύρω από δύο άξονες. Ο ένας εξ αυτών είναι η θέση της γυναίκας, ο προβληματισμός σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων. Δεν είναι απαραίτητο να χαρακτηρίσουμε την ποίησή της φεμινιστική, αλλά έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίον εντάσσει τη Γυναίκα στους στίχους της. Και το άνοιγμα μόνο της συλλογής με το ποίημα που έχει τον εμβληματικό/ιντριγκαδόρικο τίτλο «Αφρώδες στο Αιδοίο» είναι αρκετό για να συλλάβουμε το πνεύμα της ποιήτριας. Η Γυναίκα είναι παρούσα σε όλο σχεδόν το βιβλίο, με έναν τρόπο όμως έμμεσο, σχεδόν σιωπηλό και άρρητο, και πού και πού αναδύεται εμφανώς μέσα σε στίχους όπως: οι γυναίκες κατέχουν το ένα τοις εκατό του παγκόσμιου πλούτου. Οι άντρες από την άλλη, ως… κατασκευαστές του πολιτισμού και της σύγχρονης κοινωνίας, μοιάζουν να δέχονται τα πυρά της ποιήτριας, σε ποιήματα όπως «Άλλο ένα γράμμα στον κύριο Μπράουν».

Ο δεύτερος άξονας αφορά τους προβληματισμούς της για την κατάσταση της σημερινής κοινωνίας. Δεν είναι ταξική η ποίηση της Τομασντότιρ ούτε υποστηρίζει μια συγκεκριμένη κοινωνική μερίδα, αλλά προβάλλει έντονα την αδικία, την υποκρισία, την ανισότητα. Ένα έξοχο παράδειγμα ποιήματος που δείχνει γλαφυρά το χάσμα μεταξύ των τάξεων και την κοινωνική αδιαφορία είναι το «Εφιάλτης για τη γιορτή του χρίσματος». Σε ολόκληρη τη συλλογή κυριαρχεί η ιδέα ότι ο κόσμος είναι ένα μέρος που έχει δομηθεί λάθος: τα παιδιά δεν μεγαλώνουν σωστά, οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι, οι δρόμοι είναι επικίνδυνοι, οι περισσότεροι είμαστε ανεύθυνοι – το λέει εξάλλου ωραία στους στίχους: η συνείδησή μας δεν είναι καθαρή / ελπίζουμε ότι ο κόσμος θα καταστραφεί από τις πετούμενες σπίθες / του μετασχηματιστή.

Η Τομασντότιρ γράφει για τον σύγχρονο πολιτισμό, για όλα όσα δεν λειτουργούν σωστά και για το πώς οι άνθρωποι είμαστε δυστυχισμένοι εξαιτίας των επιλογών μας και εξαιτίας του τρόπου που οργανώσαμε τις κοινωνίες μας. Εμείς οι ίδιοι φταίμε, αλλά δεν φαίνεται να το αναγνωρίζουμε ή να κάνουμε κάτι για το αλλάξουμε˙ η ποιήτρια βέβαια διαχωρίζει ξεκάθαρα τη θέση της και εκφράζει ανοιχτά τη διαφωνία της.

Ο κόσμος δεν είναι ένα ιδιαίτερα όμορφο μέρος, ούτε ασφαλές, χαρακτηρίζεται περισσότερο από την παρακμή, τη φθορά, τη διαφθορά και από ένα λάθος σύστημα αξιών που διαιωνίζεται. Μέσα σε αυτήν τη ζοφερή εικόνα έχει ενδιαφέρον ο τρόπος που παρουσιάζονται οι ανθρώπινες σχέσεις. Οι άνθρωποι δεν συσπειρώνονται, δεν στρέφονται ο ένας στον άλλον για αναζήτηση αλληλεγγύης, περισσότερο χαρακτηρίζονται από τον ατομικισμό τους και από την προστασία του εγώ τους. Ω, αυτό το κενό! / μεταξύ της δικής σου γρίπης και μιας άλλης λέει αφοπλιστικά στο ποίημα «Η γρίπη μου».

Διαρκώς παρούσα στους στίχους είναι και η φύση. Όμορφες εικόνες τοπίων, ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, όχι όμως προς τέρψη του αναγνώστη: η ποιήτρια χρησιμοποιεί έξυπνα τη φύση ως μέσο για να εκφράσει τις κοινωνικές της ιδέες. Γενικά παρατηρείται αυτή η τάση σε όλο το βιβλίο και αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης της Τομασντότιρ: ακόμα και οι πιο όμορφες εικόνες κρύβουν μέσα τους κάτι θλιβερό και απαισιόδοξο. Συναντούμε πάντα ένα δυσάρεστο γεγονός στο τέλος, είτε στο τέλος του ποιήματος είτε στο τέλος της διαδρομής του ποιητικού υποκειμένου.

Παρά το βαρύ και σκοτεινό –και διόλου αισιόδοξο– περιεχόμενο, η Τομασντότιρ διατηρεί ένα ιδιαίτερα ανάλαφρο εκφραστικό στιλ. Η παιχνιδιάρικη επιλογή του ύφους και των λέξεων έρχεται σε τέτοια αντίθεση με τα νοήματα των στίχων ώστε προκύπτει τελικά ένα απολαυστικό αποτέλεσμα μαύρου χιούμορ. Έντονα σκωπτική διάθεση, έξυπνη ειρωνεία, ο αναγνώστης αναρωτιέται αν η ποιήτρια αστειεύεται ή κατακρίνει.

Το ίδιο παιχνίδι κάνει η Τομασντότιρ και με τη μορφή των ποιημάτων της. Της αρέσει να πειραματίζεται με τη φόρμα και με τους τρόπους γραφής. Αλλού είναι λακωνική, αλλού λαλίστατη. Σε άλλα ποιήματα απευθύνεται άμεσα σε κάποιον, σε άλλα είναι πιο εσωστρεφής. Άλλα έχουν εξαιρετικά σύντομους στίχους, άλλα θυμίζουν πεζά. Της αρέσει να επαναλαμβάνεται: επεξεργάζεται την ίδια ποιητική ιδέα από άλλη οπτική γωνία ή σπάει έναν τίτλο σε πολλά διαφορετικά ποιήματα. Επιμένει να αγνοεί τα σημεία στίξης. Ο λόγος της ρέει ορμητικός, χωρίς να περιορίζεται από τελείες, κεφαλαία γράμματα ή επιτηδευμένες λέξεις.

Αυτά τα στοιχεία είναι που κάνουν τόσο ενδιαφέρουσα την ποίηση της Τομασντότιρ. Το τέμπο των ποιημάτων, η ευθυμία των στίχων, η αμεσότητα του ύφους από τη μια και η ωριμότητα των προβληματισμών από την άλλη καθιστούν το έργο της απίστευτα σύγχρονο, μοντέρνο, εύληπτο για τον αναγνώστη και ουσιαστικό ως προς το περιεχόμενο. Είναι το είδος της ποίησης που έχει ανάγκη ο κόσμος σήμερα.

Η Κρίστιν Σβάβα Τομασντότιρ, όπως εύστοχα υπαινίσσεται ο τίτλος, έρχεται στα χέρια του αναγνώστη πραγματικά με θυελλώδη τρόπο. Προκλητική, αφοπλιστική, με τολμηρές επιλογές τόσο στις λέξεις της όσο και στη φόρμα των ποιημάτων της, καταφέρνει να επιτελέσει τον πραγματικό σκοπό της ποίησης: την κατάθεση μιας αλήθειας, την πρόκληση ταραχής μέσω των εκφραζόμενων ιδεών και την αναγνωστική απόλαυση.